دستگاه تناسلی زنان به گونهای خلق شده است که قابلیت انجام چند عملکرد را داشته باشد. اندام تناسلی سلولهای تخمک زنان، به نام تخمک یا اووسیت، را تولید میکند که برای تولید مثل ضروری است. دستگاه تناسلی زنان، تخمک را به محل باروری انتقال میدهد. لقاح، بارور شدن تخمک با اسپرم، معمولاً در لولههای فالوپ رخ میدهد. تخمک بارور شده در مرحله بعد در دیوارههای رحم لانه گزینی میکند و به این ترتیب مراحل اولیه بارداری شروع میشود. در حالتی که لقاح و یا لانهگزینی اتفاق نمیافتد، دستگاه تناسلی فرایند قاعدگی یعنی جدا شدن پوشش داخلی رحم و خونریزی ماهانه را انجام میدهد. به علاوه اندام تناسلی زنان هورمونهای جنسی زنانهای را تولید میکند که سیکل تولید مثل را حفظ میکند.
بخشهای مختلف دستگاه تناسلی زنان
دستگاه تناسلی زنان از دو بخش داخلی و خارجی تشکیل شده است. عملکرد اجزاء خارجی این دستگاه دوگانه است؛ از یک سو به اسپرم اجازه میدهد تا وارد بدن شود و از سوی دیگر از اندامهای تناسلی داخلی در برابر عفونتهای مختلف محافظت میکند. اجزاء اصلی دستگاه تناسلی خارجی عبارتند از:
- لابیای ماژور (لبهای بزرگ): این بخش اندامهای تناسلی خارجی را دربرمیگیرد و از آنها محافظت میکند. لابیای ماژور، یا به عبارت سادهتر، لبهای بزرگ واژن، نسبتاً بزرگ و گوشتی است و تقریباً معادل کیسه بیضه در مردان است. این بخش شامل غدد ترشح کننده چربی و عرق است و پس از بلوغ با مو پوشیده میشود.
- لابیای مینور (لبهای کوچک): این بخش بسیار کوچک و به عرض تقریبی دو اینچ است. لبهای کوچک دقیقاً داخل لبهای بزرگ قرار دارد و دهانه رحم و دهانه واژن را در میان میگیرد که بخش پایینی رحم را به خارج بدن متصل میکند.
- غدد بارتولن: این غدهها کنار دهانه واژن قرار دارند و مایع (مخاط) ترشح میکنند.
- کلیتوریس یا چوچوله: کلیتوریس محل اتصال دو لب کوچک واژن است. این بخش برآمدگی کوچک و حساسی است که معادل آلت تناسلی مردان است. چوچوله با چین پوستی به نام پوست ختنهگاه (پرپوس) پوشیده میشود که شبیه پوست ختنهگاه (حشفه) انتهای آلت مردان است.
اندام تناسلی داخلی زنان از بخشهای زیر تشکیل میشود:
سیستم تولید مثلی زنان شامل چند عضو اصلی است که هر کدام وظایف خاص خود را دارند. این اعضا عبارتند از واژن، رحم، تخمدانها و لولههای فالوپ. این اعضا در فرایندهای مختلف مرتبط با باروری و مراحل تولید جنین نقش دارند.
- واژن: واژن یک مجرای مهم است که دهانه رحم (سرویکس) را به خارج بدن متصل میکند و به عنوان مجرای زایمان نیز شناخته میشود. این ساختمان بسیار حساس و مهم برای فرایندهای تولید مثلی و زایمان است.
- رحم: رحم یک اندام توخالی و گلابی شکل است که جنین در آن رشد میکند. این اندام به دو بخش دهانه رحم و تنه تقسیم میشود. دهانه رحم بخش پایینی است که به واژن متصل است و تنه رحم بدنه اصلی آن است. این ساختمانها وظیفههای مهمی در فرایندهای باروری و زایمان دارند.
- تخمدانها: تخمدانها غدد کوچک و بیضی شکلی هستند که وظیفه تولید تخمک و هورمونهای مختلف را بر عهده دارند. این عضو اساسی نقش بسیار مهمی در فرایند تولید مثلی دارد.
- لولههای فالوپ: لولههای باریکی هستند که به بخش بالایی رحم متصل میشوند و اجازه میدهند تا اسپرم و تخمکها به مقصد خود بروند. این لولهها همچنین محل اصلی برگزاری لقاح و باروری تخمک با اسپرم هستند و نقش مهمی در فرایند باروری دارند.
به طور کلی، این اعضا همگی نقشهای بسیار مهمی در فرایندهای باروری و تولید مثلی دارند و هماهنگی بین آنها اساسی برای موفقیت این فرایندها است.
سیکل قاعدگی
بانوان در سن باروری سیکلهای فعالیت هورمونی را تجربه میکنند که در فواصل تقریباً یک ماهه تکرار میشود. صرف نظر از قصد زن برای باردار شدن، بدن در هر چرخه برای بارداری احتمالی آماده میشود. اصطلاح قاعدگی به جدا و خارج شدن پوشش داخلی رحم در هر ماه اشاره دارد. هر سیکل قاعدگی به طور متوسط 28 روز است و در سه فاز فولیکولی، تخم گذاری و لوتئینی رخ میدهد.
چهار هورمون اصلی نیز در سیکل ماهانه نقش دارند، هورمونها موادی شیمیایی هستند که فعالیت سلولها یا اندامها را تحریک یا منظم میکنند. این هورمونها عبارتند از: هورمون تحریک کننده فولیکول، هورمون لوتئینی کننده، استروژن و پروژسترون.
فاز فولیکولی سیکل قاعدگی
این مرحله در نخستین روز سیکل قاعدگی شروع میشود و طی آن موارد زیر اتفاق میافتد:
- دو هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH) و لوتئینه کننده (LH) از مغز آزاد میشوند و با جریان خون به تخمدانها میرسند.
- این هورمونها رشد حدود 15 تا 20 تخمک را در تخمدانها تحریک میکنند که هر یک در پوسته خود، موسوم به فولیکول، قرار دارند.
- هورمونهای اشاره شده باعث افزایش تولید هورمون زنانه استروژن نیز میشوند.
- با بالا رفتن میزان استروژن تولید هورمون تحریک کننده رشد فولیکول متوقف میشود. این تعادل ظریف بین هورمونها به بدن اجازه میدهد تا تعداد فولیکولهای بالغ را محدود نگه دارد.
- به موازات پیشرفت فاز فولیکولی یک فولیکول در یک تخمدان غالب میشود و به بلوغ میرسد. این فولیکول غالب بقیه فولیکولها را سرکوب میکند. در نتیجه رشد فولیکولهای سرکوب شده متوقف میشود و آنها از بین میروند. فولیکول غالب به تولید استروژن ادامه میدهد.
فاز تخمکگذرای سیکل قاعدگی
فاز تخمکگذاری تقریباً چهارده روز پس از شروع فاز فولیکولی آغاز میشود. این مرحله مرکزی در چرخه ماهانه است و سیکل بعدی تقریباً دو هفته بعد از آن آغاز میشود. رویدادهای این مرحله به شرح زیر است:
1. با توجه به اینکه فولیکول غالب به طور پیوسته استروژن تولید میکند، سطح این هورمون افزایش مییابد. این افزایش در سطح استروژن باعث افزایش تولید هورمون لوتئینی کننده میشود که توسط مغز تولید میشود.
2. در نتیجه، فولیکول غالب تخمک را از تخمدان آزاد میکند.
3. تخمک آزاد شده توسط فیمبریا، برآمدگیهای انگشت مانندی که در انتهای لولههای فالوپ قرار دارند، گرفته میشود و به لوله فالوپ هدایت میشود.
4. در این مرحله، میزان و غلظت مخاط تولید شده در دهانه رحم نیز افزایش مییابد. اگر زن در این مرحله رابطه جنسی داشته باشد، مخاط ضخیم اسپرم مرد را گیر میاندازد، آن را تغذیه میکند و کمک میکند تا اسپرم به طرف تخمک حرکت کند و آن را بارور کند.
فاز لوتئینی سیکل ماهانه
فاز لوتئینی، که بلافاصله پس از تخمکگذاری شروع میشود، شامل فرایندهای زیر است:
1. پس از آزاد شدن تخمک، فولیکول خالی میشود و به ساختار جدیدی به نام “جسم زرد” تبدیل میشود.
2. جسم زرد، هورمون پروژسترون را ترشح میکند. پروژسترون رحم را برای لانهگزینی تخمک بارور آماده میکند.
3. اگر مقاربت در این زمان رخ دهد و اسپرم با تخمک بارور ادغام شود، تخمک بارور (نطفه) از راه لوله فالوپ به رحم میرود و در آنجا لانهگزینی میکند، که این موضوع باعث شروع بارداری میشود.
4. اگر تخمک بارور نشود، از رحم عبور میکند. در این صورت، پوشش داخلی دیواره رحم که برای حمایت از نطفه و ادامه بارداری لازم است، متلاشی میشود و با خروج آن از رحم، خونریزی عادت ماهانه شروع میشود.
تعداد تخمکها در زنان
تعداد زیادی از تخمکهای داخل تخمدانها به طور پیوسته میمیرند و در نهایت با رسیدن به یائسگی دیگر تخمکی در بدن باقی نمیماند. هر زن هنگام تولد حدود یک تا دو میلیون تخمک دارد که از این تعداد فقط حدود سیصد هزار تخمک تا سن بلوغ باقی میماند. از این تعداد نیز فقط 500 تخمک در سالهای باروری از تخمدان آزاد میشود. تخمکهای باقیمانده به تدریج و تا رسیدن به سن یائسگی از بین میروند.